Kontent qismiga oʻtish

Laos xalqi adabiyoti

Vikipediya, ochiq ensiklopediya

Laos xalqi kamida olti yuz yillik boy adabiy an'anaga ega bo'lib, uning og'zaki va hikoya an'analari ancha oldin paydo bo'lgan.[1] Laos adabiyotiga laos xalqlari, uning muhojirlarining yozma asarlari va laos tilidagi asarlar kiradi. Bugungi kunda Laosda qirq yettitadan ortiq tan olingan etnik guruhlar mavjud bo'lib, Lao Loum ko'pchilikni tashkil qiladi.[2] Lao (Lao-Tai oilasining bir qismi) rasmiy ravishda milliy til sifatida tan olingan, ammo mamlakatning etnik xilma-xilligi tufayli Laos adabiyotini odatda to'rtta etnolingvistik oilaga ko'ra guruhlash mumkin: Lao-Tai (Tai-Kaday); Mon-Kxmer (Avstroosiyo); Xmon-Mien (Miao-Yao) va Xitoy-Tibet (asosan Tibet-Birman).[3] Janubi- Sharqiy Osiyoning ichki chorrahasi sifatida Laosning siyosiy tarixi Yevropa va mintaqaviy raqiblar tomonidan tez-tez olib borilgan urushlar va mustamlakachilar tomonidan bosib olinishi bilan murakkablashdi. Natijada, Laos bugungi kunda Fransiya, Tailand, Xitoy, Vetnam, Birma va Kambodjadan madaniy ta'sirga ega.

Laos jamiyatidagi adabiyot

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Ajam rohiblari Wat Manolom, Luang Prabang, Laosda palma barglaridan foliy yasash san'ati bilan shug'ullanmoqdalar

Laos jamiyatida an'anaviy adabiyotga katta e'tibor beriladi. Laos adabiyoti diniy, falsafa, nasr, epik yoki lirik she'riyat, tarix, an'anaviy huquq va urf-odatlar, folklor, astrologiya, marosimlar, grammatika va leksikografiya, dramalar, romanslar, komediyalar va fantastika kabi keng janrlarni o'z ichiga oladi.[4][5] Laos tematik elementlari ko'pincha diniy va falsafiyni dunyoviy asarlar va folklor bilan birlashtiradi. Shuni tushunish kerakki, laosliklar uchun o'rganish yoki yozish bilan shug'ullanish mohiyatan chuqurroq falsafiy yoki diniy ma'noga intilish bo'lgan.[6] Yozma matnlar, xususan, klassik yoki diniy matnlar ko'pincha individual mualliflikka ega emas va ular qat'iy shaklga ega emas, ular doimiy ravishda qayta hikoya qilinadi, qayta talqin qilinadi va ishlab chiqiladi.[7]

Laos adabiyotining aksariyat asarlari uzluksiz nusxa koʻchirish yoʻli bilan naslga oʻtgan va xurmo bargi qoʻlyozmalari koʻrinishida saqlanib qolgan, ular anʼanaviy ravishda yogʻoch qutilarda saqlangan va Buddist monastrlari kutubxonalarida saqlangan.[8] Kitob yoki matnni nusxalash savobli ish sifatida chuqur diniy ahamiyatga ega bo'lgan. Animistik e'tiqodlar bilan sinkretizm ham keng tarqalgan, diniy va falsafiy ta'limotlar bo'lsa-da, yozma ravishda Teravada buddist fikrini yetkazishga urg'u berildi. Shaxsiy mualliflik muhim emas; asarlar diniy kelib chiqishi bilan bog'lanishi odamlar nazarida uning mavqeini oshirgan.[7] Aksariyat adabiyotlarning diniy va ijtimoiy ahamiyati tufayli yozma soʻz odatda yuksak hurmatga sazovor boʻladi va oʻziga xos madaniy tabular asosida saqlanadi (yaʼni hech qachon yerda qolmaydi va hurmat koʻrsatildigan tarzda saqlanishi kerak).

Skriptlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
O'n to'qqizinchi asr Kammavaca palma barglari qo'lyozmasi Laosdan Tham yozuvida yozilgan. Yog'och qoplamalar lak, zar va oyna oynasi bilan bezatilgan.

An'anaga ko'ra, matnlar xurmo barglari qo'lyozmalari (baylan) sifatida saqlangan, ular quritilgan palma barglaridan kesilgan, kesilgan, siyoh yoki ko'mir bilan qoplangan va yozma so'zlarni ochish uchun tozalangan.[9] Matnlar, shuningdek, tut poʻstlogʻi qogʻozi (saa), xoy qogʻozi yoki laklangan paxtadan tayyorlangan mahalliy ishlab chiqarilgan qogʻozning yigʻma daftarlari yordamida yozib olingan, garchi bu materiallar kamroq bardoshli boʻlgan va shuning uchun diniy boʻlmagan maqsadlarda foydalanilgan.

Teravada buddist diniy matnlari odatda pali tilida yozilgan yoki Tham yozuvi yordamida Lao tiliga ko'chirilgan. Tam yozuvi XIII asrga oid qadimgi Mon qirolligi Xaripunjaya (hozirgi Tailand shimolidagi Lamphun provinsiyasi)dagi yozuvlarda qoʻllangan mon yozuviga juda oʻxshashligini koʻrsatadi. Laos, Shimoliy Tailand, Tay Lue va Tai Khuen tomonidan Tham skriptining versiyalari bugungi kungacha qo'llanilmoqda. hozirgi Laosni, Tailandning yuqori shimoli va shimoli-sharqini, Myanmaning shimoli-sharqini va Xitoyning Yunnan provinsiyasining janubi-g'arbiy qismini o'z ichiga oladi. Laosda Tham yozuvi odatda diniy yozuvlar uchun ajratilgan, dunyoviy deb hisoblangan matnlar esa zamonaviy laos yozuvining kashshofi Lao Buxanda yozilgan.

Kamroq tarqalgan skript variantlariga Tai Dam va Khom (Qadimgi Kxmer) skriptlari kiradi. Xom yozuvi asosan buddist matnlari, til, tibbiyot, kosmologiya, astrologiya va numerologiyaga oid asarlar, pali yoki sanskrit tillarida himoya va astrolojik formulalar (mantra va yantra) uchun ishlatilgan, bu muqaddas yozuv ekanligiga ishonish va maxsus bilim talab qilishdir. ushbu qo'lyozmalarni tayyorlash va ulardan foydalanish. Dastlabki davrlarda Xom yozuvini bilish faqat angkorlik Brahmin saroyiga tegishli edi. Xmer braxmin ruhoniylari qirollik saroylarida ma'lum marosim vazifalarini bajarish uchun Laos qirollari tomonidan yollangan.[10]

Tarixiy sharh

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Luang Prabang, Wat Xieng Thong, bezakli Xo yoki kutubxona fonda.

Laoslar oʻzlarining til, madaniy va siyosiy tarixini Lan Xan qirolligidan (1353-1707) kuzatib boradilar. Laos jamiyatida din va diniy ta'limning ahamiyati tufayli Lan Xang yuqori savodli jamiyatga ega edi.[11] Ma'bad (vat) odatda har bir Laos qishlog'ida va, albatta, har bir shaharda (muang) mavjud edi. Laos sangasi monarxiya bilan teng darajada axloqiy va diniy hokimiyatga ega edi. Laosning barcha erkaklari bir necha yil diniy ta'limni yangi boshlovchi sifatida o'tkazishi yoki buddist rohib sifatida davom etishi kutilgan edi. Monastr ta'limi an'anaviy jamiyatda savodxonlik va ma'lum darajada ijtimoiy harakatchanlikka erishishning odatiy yo'li edi. Qirollik va diniy yozuvlar Xo shahrida yoki ma'bad hududidagi maxsus mo'ljallangan kutubxonalarda saqlangan.

1707-1713-yillarda Lan Xan qirolligi Vyentyan, Luang Prabang va Champassak qirolliklariga bo'lindi. XVIII asr oxiriga kelib Laos qirolliklari Siamga vassal davlatlarga aylandi. Siamning madaniy ta'siri Tailand shimoli-sharqidagi Isan mintaqasida eng katta bo'lgan, bu hudud tarix va etnik kelib chiqishi jihatidan asosan Lao bo'lgan. O'n to'qqizinchi asrning oxiriga kelib, fransuzlar Siamni Mekong daryosining sharqiy qirg'og'idagi hududlardan voz kechishga majbur qildilar va zamonaviy Laosning chegaralarini taxminan o'rnatdilar.

Bu davrlarda mustamlakachilik Laos jamiyati va adabiyotiga doimiy ta'sir ko'rsatdi. Monastr ta'limining an'anaviy modeli asta-sekin siam yoki fransuz madaniyati hukmron bo'lgan dunyoviy ta'limga almashtirildi. Laos adabiyotining oldingi shakllari faqat monastrlarda saqlanib qolgan va xalq madaniyati va an'analari laos va ularning etnik merosi o'rtasidagi qolgan bir nechta aloqalardan biri bo'lib qoldi.

Yigirmanchi asr ulkan qo'zg'olon va to'qnashuvlar davri, balki Laos adabiyotining bosqichma-bosqich yangilanishi edi. Fransiya va Tailand millatchilik siyosati 1920-1940-yillarda Laosni o'zlashtirishga agressiv harakat qildi. Ikkinchi jahon urushi va Franko-Tailand urushi Laosning kundalik hayotiga katta ta'sir ko'rsatdi, bu esa mustaqillik harakatlariga va kommunizmning paydo bo'lishiga olib keldi. Siyosat Laos jamiyati va Laos adabiyotini ikkiga bo'ldi, Laos Qirollik hukumati 1954-1975-yillarda o'zini o'rnatish uchun kurashdi.[12]

Mustaqillik va dunyoviy ta'lim Laos uchun milliy o'ziga xoslikni yaratishga yordam berdi va an'anaviy Laos tarixi va madaniyatiga qiziqish asta-sekin qayta tiklandi. 1950-yillarning boshlarida Laos va Vetnamdagi inqilobchilar kommunistik mafkurani tarqata boshladilar, bu Vetnam urushi davri va 1975-yilda Laos monarxiyasining qulashi bilan yakunlandi. Bu davrda Laos jahon tarixidagi eng kuchli bombardimon qilingan davlatga aylandi.[12]

Siyosat 1980-yillarda adabiyotda hukmronlik qilishda davom etdi, kommunist Patet Lao Laos ustidan nazoratni o'rnatish uchun kurash olib bordi. Bugungi kunda Laosda adabiyotga qiziqish uyg'onmoqda, chunki odamlar milliy o'ziga xoslik, tez texnologik va ijtimoiy o'zgarishlar, rivojlanish va orqada qolayotgan iqtisodiyot bilan kurashmoqda, shu bilan birga ming yillar davomida ularning madaniy merosining bir qismi bo'lgan xalq madaniyatiga katta qiziqish uyg'otmoqda.

Klassik adabiyot

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Klassik adabiyotning Laos davri Lan Xan davrida boshlangan va XVI asr boshlarida gullab-yashnagan. Bu davrda Lan Xanga asosiy madaniy ta'sir yaqindan bog'liq bo'lgan Tay Yuan Lanna Qirolligi edi.[13] XVII asrda Lao klassik adabiyotining ikkinchi qayta tiklanishi bilan Laos san'at, adabiyot va ilm-fanning murakkab an'analarini rivojlantirdi. Mavzular asosan diniy yoki tarixiy xususiyatga ega bo'lib, epik she'rlar, huquq, urf-odatlar, astrologiya, numerologiya, shuningdek, an'anaviy tibbiyot va shifoni o'z ichiga olgan. Bu davrdagi koʻplab asarlar XVIII, XIX va XX asrlardagi urushlar tufayli yoʻqolgan.

Sin Xay dostoni

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Sin Xay dostoni qirol Sourinya Vongsa davrida laos shoiri Pangkham tomonidan yaratilgan va Laos epik she'riyatining asosiy asari hisoblanadi. Asosiy mazmun shundaki, nazoratsiz istaklar muqarrar ravishda azob-uqubatlarga olib keladi.

Tailandning Isan shahridagi Wat Chaisidagi San Sin Xay dostonining devoriy surati.

Thao Hung Thao Cheuangning dostoni

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Thao Hung Thao Cheuang dostoni adabiyotshunoslar va tarixchilar tomonidan Janubi-Sharqiy Osiyodagi eng muhim mahalliy epik she'rlardan biri va badiiy, tarixiy va madaniy sabablarga ko'ra laos tilidagi adabiy asar sifatida baholanadi.[14] Matnning saqlanib qolgan yagona nusxasi ham, og'zaki tarix ham Laosdagi Xieng Khouangda, Tai migratsiyasidan oldin Laosda tubjoy bo'lgan Xmu xalqlari orasida paydo bo'lgan.[15]

Phra Lak Phra Lam - Ramayananing Lao versiyasi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Phra Lak Phra Lam Laosning rasmiy milliy dostoni bo'lib, Ramayananing Lao versiyasi hisoblanadi. Phra Lak Phra Lam ikkita asosiy belgi, aka-uka Phra Lak yoki Lakshaman va Phra Lam yoki Rama sharafiga nomlangan. Hikoyaning asosiy urg'u laos versiyasida fidoyilik va birodarlik sevgisiga qaratilgan bo'lib, u an'anaviy ravishda Jataka ertaklari orasida tasniflanadi, ammo qirollik saroyida raqs-drama sifatida ham katta ahamiyatga ega edi.

Luang Prabang, Wat Xieng Thong, Phra Lak Phra Lamdan zarhal qilingan barelef figuralari

Tarixiy afsonalar va yilnomalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Luang Prabang, Lao Yangi yili, Pu Nyoe va Ya Nyoening timsoliy niqoblari.

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ Hundius, Harold (2011). „The Digital Library of Lao Manuscripts“ (PDF). The Journal of Lao Studies. 2-jild, № 2. 68-bet. Qaraldi: 7-fevral 2016-yil.{{cite magazine}}: CS1 maint: date format ()
  2. ↑ Goudineau, Yves. Laos and Ethnic Minority Cultures: Promoting Heritage. Paris: UNESCO Publishing, 2003 — 14-bet. ISBN 92-3-103891-5. Qaraldi: 14-fevral 2016-yil. 
  3. ↑ Chamberlain, James. The Literary Heritage of Laos: Preservation, Dissemination and Research Perspectives. Vientiane: National Library of Laos, 2005 — 326-bet. Qaraldi: 2016-yil 14-fevral. 
  4. ↑ Stuart-Fox, Martin. Historical Dictionary of Laos. Lanham, Maryland: The Scarecrow Press, Inc., 2008 — 200-bet. ISBN 0810856247. 
  5. ↑ Hundius, Harald (November 2011). „The Digital Library of Lao Manuscripts“ (PDF). The Journal of Lao Studies. 2-jild, № 2. 68-bet. 17-fevral 2016-yilda asl nusxadan (PDF) arxivlandi. Qaraldi: 22-fevral 2016-yil.{{cite magazine}}: CS1 maint: date format ()
  6. ↑ Kislenko, Arne. Culture and Customs of Laos. Westport, Connecticut: Greenwood Press, 2009 — 65-bet. ISBN 9780313339776. 
  7. ↑ 7,0 7,1 Smyth, David. The Canon in Southeast Asian Literature: Literatures of Burma, Cambodia, Indonesia, Laos, Malaysia, Philippines, Thailand and Vietnam. New York: Routledge, 2003 — 210–233-bet. ISBN 978-0700710904.  Manba xatosi: Invalid <ref> tag; name "Routledge" defined multiple times with different content
  8. ↑ Hundius, Harald; Wharton, David (November 2011). „The Digital Library of Lao Manuscripts“ (PDF). The Journal of Lao Studies. 2-jild, № 2. 68-bet. 17-fevral 2016-yilda asl nusxadan (PDF) arxivlandi. Qaraldi: 22-fevral 2016-yil.{{cite magazine}}: CS1 maint: date format ()
  9. ↑ Elkington, Bethany; Kongmany Sydara; John F. Hartmann; Bounhong Southavong; D. Doel Soejarto (October 2013). „Folk Epidemiology Recorded in Palm Leaf Manuscripts of Laos“. Journal of Lao Studies. 3-jild, № 1. 1–14-bet. PMC 3703660. PMID 23847746.
  10. ↑ Igunma, Jana (2013). „Aksoon Khoom: Khmer Heritage in Thai and Lao Manuscript Cultures“ (PDF). Tai Culture. 23-jild. 26–32-bet. 2-fevral 2017-yilda asl nusxadan (PDF) arxivlandi. Qaraldi: 22-fevral 2016-yil.{{cite magazine}}: CS1 maint: date format ()
  11. ↑ Stuart-Fox, Martin. Historical Dictionary of Laos, 3, Lanham, Maryland: The Scarecrow Press, Inc, 2008 — 200-bet. ISBN 0810856247. 
  12. ↑ 12,0 12,1 Ingram, Simon. „Laos: 'Most-heavily bombed place'“. BBC News (5-yanvar 2001-yil). Qaraldi: 13-aprel 2014-yil. Manba xatosi: Invalid <ref> tag; name "bombed" defined multiple times with different content
  13. ↑ Hundius, Harold (January 2004). „Lao Manuscripts and Traditional Literature: The struggle for their survival“ (PDF). The Literary Heritage of Laos: Preservation, Dissemination, and Research Perspectives. Digital Library of Lao Manuscripts. 4-noyabr 2013-yilda asl nusxadan (PDF) arxivlandi. Qaraldi: 13-aprel 2014-yil.{{cite magazine}}: CS1 maint: date format ()
  14. ↑ Chamberlain, James. The Literary Heritage of Laos: Preservation, Dissemination and Research Perspectives. Vientiane: National Library of Laos, 2005 — 326-bet. Qaraldi: 2016-yil 14-fevral. 
  15. ↑ Chamberlain, James (1991). „Thao Hung or Cheuang“ (PDF). Mon-Khmer Studies. № 18–19. 14–34-bet. 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Laos_xalqi_adabiyoti&oldid=5192046" dan olindi